Yazan : Çiğdem Kayacık, Şubat 2023
Günlük yaşamımızda çoğu zaman varlığı garanti gibi gelen temel ihtiyaçlara ulaşamazsak hayatın nasıl ciddi tehlike altına girdiğine acil durumlarda üzülerek şahit oluyoruz. İster doğal afetler olsun ister insan elinden çıkan kazalar, saldırılar, savaşlar olsun acil durumlarda beslenme, barınma, güvende olma, yaşam, sağlık gibi temel ihtiyaçlar tehlike altındadır ve acil eylem gerekir.
Küçük çocuklar acil durumlarda her zamankinden daha çok korunmaya ihtiyaç duyar. Kaynaklara erişimin sekteye uğradığı kaotik ortamda çocukların beslenmesi ve sağlığı tehlike altındadır. Böyle ortamlarda bulaşıcı hastalıklar kolayca yayılabilir; ishal ve enfeksiyon hastalıkları riski yükselir.
Acil durumlarda bebeklerin ve küçük çocukların beslenmesi ve hastalıklara karşı korunması için emzirmek her zamankinden daha da büyük önem taşır. Çünkü emzirmek, biliniyor ki, hem besin kaynağı olarak bir bütündür, enfeksiyonlara karşı koruyucudur ve hem de anne ile bebek için yatıştırıcıdır.
Emzirmek besin ve sıvı ihtiyacını karşılar
Emzirmek 6 aylığa kadar bebeğin tüm besin ve sıvı ihtiyacını karşılar, 12 aya kadar besin ihtiyacını hala büyük ölçüde karşılayabilir. Bebek daha çok emdikçe süt üretimi de artar. Burada annenin beslenmesine yardımcı olmak önemli hale gelir.
Rastgele mama dağıtımının yarattığı tehlike
Acil durumlarda yardımcı olmak refleksiyle halka rastgele bebek maması dağıtımı yapıldığı sıklıkla görülüyor. Sosyal medyada paylaşılan ihtiyaç listelerinde “bebek maması” maddesiyle siz de karşılaşmış olabilirsiniz. Bebek maması ancak anne sütünün olmadığı durumlarda hayat kurtarıcı olabilir ve hazırlanması özel kurallara tabidir. Şehir hayatında evimizin konforunda mama hazırlamak kolay bir iş gibi görünebilir fakat acil durumlarda kaynaklara erişimin kısıtlandığını (belki bir süreliğine hiç olmadığını) ve akılların karışık olacağını hatırlayalım. Bebek mamasını hazırlamak için düzenli olarak temiz suya, suyu kaynatmak için enerjiye, temiz kaplara ihtiyaç olur. Acil durumlarda bunlara erişim mümkün olmayabilir. Ayrıca mama tedariğinin devamlılığını sağlamak şart hale gelir. Bebek mamaları kendi başına steril değildir ve hazırlık aşamasında ısıl işlem gerektirir. Özenle ve doğru kaynaklar olmadan hazırlanırsa bebek mamasıyla beslemek enfeksiyona neden olabilir. Miktar olarak az sulandırılması veya fazla sulandırılması bile hayati tehlikeye yol açabilir.
Rastgele bebek maması dağıtımının yaratabileceği bir başka tehlike ise mama kullanımının emzirmeyi baltalamasıdır. Bu acil olmayan durumlar için de geçerli bir konudur. Fakat acil durumlarda emzirmenin baltalanması bir çırpıda hayatta kalma meselesi haline gelebilir. Emzirmenin sonlandığını, üstüne bir de mama tedariğinin kesildiğini hayal edin. Bu, felaket içinde başka bir felaket demektir. Acil durumlarda, emzirilen bebeğe gelişigüzel mama takviye etmek büyük bir hayati risk almaktır.
(Mama takviyesinin emzirmeyi nasıl baltaladığını kısaca açıklamak gerekirse; bir anne emzirmek yerine her mama verişinde o emzirme seansını atlamış olur, bebek doymuş olsa da memeler boşaltılmamış, dolayısıyla beyne “şimdi süt üret” mesajı verilmemiş olur, aksine memeler dolu beklediği için “yeterince süt var, süt üretimini durdur” mesajı iletilir. Halbuki süt üretiminin devam etmesi için memelerin boşaltılması bir gerekliliktir. Süt üretimi azalınca acıkan bebeği doyurmak adına mamaya daha çok yönelim olur. Böylece süt üretimini baltalayan çıkmaz yola girilir. Birkaç gün içinde süt üretimi hızla bebeğin ihtiyacının altına düşebilir. Bu sorunun çaresi daha sık ve daha uzun emzirmektir. Memeler boşaldıkça beyne “şimdi süt üret” mesajı gider.)
Emzirmek ekfenksiyonlardan korur
Acil durumlarda emzirmek hayat kurtarıcıdır. Mamaların aksine anne sütü enfeksiyona neden olmaz, aksine dışarıdan gelen patojenlere karşı bebeği koruyan faktörlere sahiptir. Annenin hastalıklarla baş etme kapasitesi bebeğine göre çok daha yüksektir ve emzirerek bebeğinin bağışıklığını da destekler.
Emzirmek hem bebek hem de anne için güven duygusu tesis eder
Emzirme eylemi ile oksitosin hormonu iç içe olduğu için emzirmek beraberinde olumlu duygular getirir, hem annenin hem bebeğin güvende hissetmesine yardımcı olur. Anne bebeğini emzirdiğinde hipotalamusundan oksitosin hormonu salgılanır. Bu hormonu süt aracılığıyla bebeğine aktarır. Oksitosin adeta yaşam hormonudur; doğumda, emzirme sırasında süt akışında, sevgide rol alır. Oksitosin akışı insana rahatlık ve iyilik hali getirir, insanın üzerindeki stresi azaltır ve direncini arttırır.
Emzirmeye devam
Böyle bir ortamda, emzirmekte olan annenin emzirmeye devam etmesi elzemdir. Annelere barınacağı ortamı ve beslenmesi için gerekli yardımı sağladığımızda çocuklarına da doğru yardım etmiş oluruz. Annenin emzirerek bebeğinin hayatını ve gelişimini sağlaması kendi özgüvenini tesis etmesi ve geleceğe umutla bakabilmesi için de yardımcı bir faktördür.
Emziren annelere nasıl destek vermeli
Stres altında olan bir annenin emziremeyeceğinin düşünüldüğünü gözlemleyebiliyoruz. Kimileri sütün stresten kesileceğine inanır. Bu yanlış bir inanıştır. Süt üretimi aniden kendi kendine durmaz. Çok yoğun stres altında olan bir annede sütün meme ucuna yürümesini sağlayan oksitosin hormonunun salgılanması olumsuz etkilenebilir fakat süt yapan prolaktin hormonu etkilenmez. Oksitosindeki duraksama geçici bir durumdur. Bebek emmeye başladığında hipotalamus oksitosin hormonu salgılamak için uyarılır. Bu haberle salgılanan oksitosin memede süt bezlerinde üretilen sütün meme ucuna akmasını sağlar. Yani bebeğin emmeye başlamasıyla sütün bebeğe ulaşması arasında kısa ve doğal bir aralık vardır. Emzirirken gevşemeye çalışmak, nefes alış-verişine odaklamak, birinden omuz masajı almak iyi gelebilir. Anne kendini akışa bırakır ve bebek gerisini halletmek için doğuştan hazırdır; emdikçe süt gelir. Acil durumlarda emziren bir anneye ve bebeğine yapılabilecek en kritik yardım emzirmeye teşvik etmektir.
Annenin beslenmesi
Acil durumlarda doğru yaklaşım bebeğe mama yardımındansa anneyi emzirmeye teşvik etmek ve annenin beslenmesine yardımcı olmaktır. Anne bir süre yeterinden az beslenirse bile bebeğini yeterince emzirebilir. Ancak çok ciddi beslenememe durumlarında süt üretimi yetersiz kalabilir. Yeterli sıvı alımı, yeterli beslenmekten bir nebze daha önemlidir. Acil durum bölgelerinde temiz suya erişim her halükarda önemlidir. Annenin kendisinin yetersiz beslenmesi durumunda dahi emzirdiği bebeği yeterince beslenecektir. Annenin beslenmesini sağlamak hem anneye, hem de bebeğe yarayacak ve hiçbirine zarar vermeyecek olan bir yardımdır.
Relaktasyon (Yeniden emzirmeye başlamak)
Eğer anne halihazırda emzirmiyorsa ve bebeğini mamayla beslemekteyse, beslenme biçimini değiştirmek için emzirmeye başlaması mümkündür. Yeniden süt salgılamasına yardımcı olmak için acil durum bölgesinde relaktasyon desteği verilmesi önem taşır.
Yeniden süt üretimi başlatmak için meme ucunun uyarılması ve memenin sağılması gerekir. Bunun için elle sağmak, pompayla sağmak, mümkünse bir bebeği emzirmek yollarına başvurulabilir. Yeterince uyarıldığında ve sağıldığında memelerde birkaç gün içinde süt üretimi başlar. Önce damla halinde başlayan süt üretimi, kadın talebi devam ettirdikçe artar. Yeterli süt üretimi sağlanana kadar bebeğin yeterince beslenmesini sağlamak gereklidir.
Diyelim ki; öyle şeyler oldu ki anne bir haftadır bebeğini hiç emziremedi. Tekrar emzirmeye başlayarak süt üretimini kısa sürede yeterli hale getirebilir. Bu süre içinde bebeğin yeterli beslenmesi (süt üretimi arttıkça mama takviyesi günbegün azaltılarak) sağlanmalıdır.
(Daha fazla bilgi için: http://www.lllturkiye.org/2020/03/relaktasyon.html)
Süt annelik
Emzirmenin tekrar tesis edilememesi veya annenin kaybedilmesi durumunda, imkan dahilinde süt annelik bebeği mamayla beslemekten önce tercih edilebilir.
Süt annenin süt üretimi henüz yeterli değilse emzirme desteği verilmelidir. Relaktasyon çalışması ile yeterli üretim düzeyine kavuşulur.
Anne veya süt anne acil durum gerçekleşmeden önce emzirmiyorduysa da relaktasyon yoluyla süt üretimi sağlanabilir. Bu durumda yeterli süt üretiminin tesisi birkaç haftayı bulabilir.
Acil durumlarda yenidoğumlar
Tüm doğumlarda dikkat edilmesi gereken hususlar acil durumlarda daha da büyük hayati önem taşır. Anneye,
Doğumun takip eden bir saat içerisinde bebeğin emzirmeye başlaması,
Etkin süt içmesinin gerçekleşmesi için bebeğin memeyi iyi kavraması,
Bebek her istediğinde ve sıklıkla emzirmesi,
İlk 6 ayında sadece anne sütüyle beslemesi (su da içirmemesi),
6 aydan sonra en az 2 yaşına veya artık istemeyene kadar emzirmeye devam etmesi,
Hastalık durumunda ve sonra toparlanma sürecinde sıklıkla emzirmeye devam etmesi
konularında doğru desteğin verilmesi elzemdir.
Mama takviyesi yaparken
Acil durumlarda bebekleri formül mama ile beslemek büyük risk taşır. Ancak anne sütüyle beslenmenin sağlanamadığı durumlarda formül mama takviyesi gerekliliğine karar verilebilir. Bu sürecin iyi yönetilebilmesi için çok iyi anlaşılması, anlatılması ve takip edilmesi gereklidir. Durumun tamamen bilincinde olarak ve alınan risklerin farkında olarak girilmesi gereken bir iştir. Acil durum sona erdiğinde emzirmenin tekrar başlatılabilmesi için de bir plan yapılmış olmalıdır. Bölgede sağlık hizmetlerinin devreye girmiş halde olması ve ishal tedavisi yapılabiliyor olması gerekir. Mamayı kullanmak için sadece mamaya değil, aynı zamanda temiz suya ve suyu kaynatmak için enerjiye ihtiyaç vardır. Acil durum geçene kadar formül mama tedariğinin devam edebileceğinden emin olunması gerekir. Mamaların doğru koşullarda saklanabiliyor olması da ayrıca önemlidir. Mama hazırlanırken uyulması gereken kurallar bulunur. Kapların temizliğinin sağlanabilmesi çok önemlidir. Yardım için gönderilen mama kutularının üstündeki yazının yerel halk tarafından okunabilir dilde olması gerekir.
Bebeğe mama verilirken biberon yerine bardakla beslemek daha güvenlidir. Yenidoğan bebekler de kaptan içebilir. Bardaklar kolay bulunur ve kolay temizlenir.
Bardakla kullanımıyla ilgili broşür: https://drive.google.com/drive/folders/1Dklb-Kx3HDDHlNiCb1l9FldEOK4_PTr6?usp=sharing
Sahada bebek beslenmesinin yönlendirilmesi
Sağlık personelinin, yardım kuruluşlarının ve sahada görev alanların insanda süt üretimi konusunda bilgi sahibi olması ve bebeklerini etkin bir şekilde emzirebilmeleri için annelere gerekli destek verebilecek yetkinlikte olması, acil durumlarda bebeklerin ve küçük çocukların doğru yardımı alabilmesi için büyük önem taşımaktadır.
Acil durumlarda ortamı analiz etmek zor ama elzem bir iştir; doğal olarak akıllar karışıktır, insanlar şok halindedir, dışarıdan yardıma gelenler de dahil herkes büyük bir travmayı birlikte yaşamaktadır. Bu durumlarda kimin neye ihtiyacının olduğunun belirlenmesi düğümleri çözecek ilk adımdır. Bebeklerin güvenli beslenmesini sağlayabilmek için yapılması gereken ilk şey hangi bebeklerin emzirilmekte olduğunu, hangilerinin olmadığını ve annesinden bir süreliğine veya temelli ayrı kalmış bebekleri tespit etmektir. İhtiyaca göre süt anne potansiyelini belirlemek için bir araştırma yapılır. Durum değerlendirilerek, bazı annelere emzirme desteği vermek yeterliyken, bazılarına relaktasyon desteği vermek, bazı bebeklere süt anne bulmak, gerekli görülen bebekler için de titizlikle ve gözlemlenerek formül mama ile beslenme başlatılması uygun olacaktır.
